#3 – JAK DZIELIMY MAPY?

Każdy atlas, jaki bierzemy do ręki, składa się z kilkudziesięciu, kilkuset lub nawet kilku tysięcy map. Wiele z nich jest zbudowanych w podobny sposób, przedstawia ten sam obszar lub to samo zjawisko dla różnych miejsc na Ziemi. Gdybyśmy chcieli w jakiś sposób pogrupować zawartość atlasu, możemy zrobić to na wiele różnych sposobów. W tym tekście szczegółowo opiszę dwa z nich, postrzegane w literaturze jako najważniejsze i najpopularniejsze.

Mapy można podzielić przede wszystkim ze względu na ich treść. Wyróżnia się zatem mapy ogólnogeograficzne oraz mapy tematyczne. Na mapach ogólnogeograficznych zawarta jest podstawowa, ogólna charakterystyka wybranego obszaru pod względem geograficznym. Przedstawia się na nich najważniejsze elementy krajobrazu (m.in. hydrografię, ukształtowanie terenu, jego pokrycie oraz elementy antropogeniczne – zazwyczaj sieć osadniczą i komunikacyjną). Na mapie ogólnogeograficznej można także znaleźć elementy niedostrzegalne w terenie – są to np. różnego rodzaju granice (państwowe, administracyjne, form ochrony przyrody).

Do map ogólnogeograficznych zaliczamy m.in.:

  • mapy hipsometryczne
  • mapy krajobrazowe
  • mapy polityczne i administracyjne (jeżeli zawierają treści ogólnogeograficzne poza warstwą podkładową).

Mapy tematyczne wykonywane są w celu prezentacji wybranych zagadnień przyrodniczych i społeczno-gospodarczych. Te zagadnienia stanowią zasadniczą część treści mapy, natomiast niekiedy w jej podkładzie można znaleźć elementy map ogólnogeograficznych. Mapy tematyczne dzielimy na:

  • przyrodnicze (np. geologiczne, geomorfologiczne, hydrograficzne, glebowe, botaniczne, zoogeograficzne)
  • społeczno-gospodarcze (np. ludnościowe, osadnictwa, przemysłu, rolnictwa, usług, komunikacyjne, turystyczne, historyczne, polityczne, administracyjne czy katastralne)
  • mieszane (np. ekologiczne, glebowo-rolnicze, agroklimatyczne).

Drugim istotnym kryterium podziału map jest ich skala. Mówimy zatem o mapach:

  • wielkoskalowych (skala większa niż 1 : 200 000) – mapy topograficzne i szczegółowe mapy tematyczne
  • średnioskalowych (skala między 1 : 200 000 a 1: 1 000 000) – mapy topograficzno-przeglądowe
  • małoskalowych (skala mniejsza niż 1 : 1 000 000) – mapy przeglądowe.

Wyróżnia się także inne kryteria podziału:

  • ze względu na przedstawiany obszar (np. mapy świata, kontynentów, państw, regionów)
  • ze względu na formę prezentacji (spektrum metod prezentacji kartograficznej)
  • ze względu na sposób wykorzystania (np. mapy ogólnoinformacyjne, szkolne, planistyczne)

#2 – SKALE I PODZIAŁKI

Każda mapa, obrazująca powierzchnię Ziemi lub jej fragment, przedstawiona jest w określonym przez jej autora zmniejszeniu. Miarą tego pomniejszenia względem rzeczywistych obiektów jest skala mapy. Skala wyraża stosunek długości lub powierzchni przedstawionej na mapie i jej terenowego, rzeczywistego odpowiednika.

Informację dotyczącą skali mapy można przekazać na kilka sposobów. Jednym z nich jest skala ułamkowa, prezentująca pomniejszenie mapy za pomocą ułamka zwykłego. Innym rozwiązaniem jest skala mianowana, zawierająca odniesienia do jednostek długości. Stopień zmniejszenia mapy można także zaznaczyć przy pomocy skali opisowej. Najczęściej jednak używa się skali liczbowej, będącej uproszczoną wersją skali ułamkowej.

skale

Różne sposoby zapisu skali mapy: 1) ułamkowa, 2) mianowana, 3) opisowa, 4) liczbowa

By porównać dwie skale, mówimy, że jedna z nich jest większa lub mniejsza. Jest to dość mylące, gdyż w pierwszym odruchu wydaje się nam, że większa jest ta skala, której mianownik jest większy. Jest jednak odwrotnie – im więcej zer występuje w mianowniku skali, tym jest ona mniejsza. Dobrym „patentem” na uniknięcie tego dylematu jest wyobrażenie sobie jakiegoś państwa lub miasta na obu mapach – ta, na której będzie ono mniejsze, jest w mniejszej skali.

Jeżeli pomniejszenie odnosi się nie do odległości, lecz do powierzchni, mówimy o skali polowej lub kwadratowej. Jest ona zazwyczaj wyrażana w postaci skali mianowanej.

W przypadku map w określonych odwzorowaniach możemy także wyróżnić skalę główną i miejscową. Skala główna mapy to skala występująca w tym jej fragmencie, który pozbawiony jest zniekształceń wynikających z cech danego odwzorowania. Skala miejscowa jest z kolei skalą zmienną – jest to konsekwencją deformacji skali głównej przez zniekształcenia. Jako skalę mapy zazwyczaj podaje się jej skalę główną.

Skalę mapy można także przedstawić graficznie. Na mapach topograficznych lub planach miast często można spotkać podziałkę. Jest to swego rodzaju linijka, ilustrująca relacje między odległościami w terenie i na mapie. Odległości te wyrażone są w jednostkach miary (zazwyczaj metrach lub kilometrach).

O ile zapis skali liczbowej czy mianowanej nie nastręcza zbyt wielu problemów, konstrukcja poprawnej podziałki jest sprawą nieco bardziej skomplikowaną. W literaturze można odnaleźć informacje na temat co najmniej trzech rodzajów podziałki: prostej, transwersalnej i złożonej.

Podziałka prosta zbudowana jest z odcinka prostej, który dzieli się na kilka (najczęściej cztery-pięć) równych odcinków, nazywanych podstawami podziałki. Jedną z podstaw odkłada się po lewej stronie wartości „0”, natomiast pozostałe po prawej. Każda z podstaw powinna oznaczać względnie „okrągłą” odległość w terenie (np. 50, 100, 200, 500 m czy 1, 5, 10, 25 km) – jej długość należy zatem obliczyć i dostosować do przyjetej odległości. Dodatkowo odcinek znajdujący się po lewej stronie zera należy podzielić na kilka części (najczęściej 4, 5 lub 10), nazywanych dokładnością podziałki, by użytkownik mapy mógł na jej podstawie odczytać odległość inną niż podstawa lub jej wielokrotność.

podziałka prosta

Podziałka prosta o podstawie 50 km i dokładności 10 km

Podziałka prosta jest najczęściej stosowana przy redakcji legend map topograficznych o skali 1 : 25 000 i 1 : 50 000. W przypadku map o większej skali (np. 1 : 10 000) wykorzystuje się niekiedy podziałkę transwersalną. Jest ona bardziej skomplikowana niż podziałka prosta, chociaż pierwsze etapy obu konstrukcji są takie same. Jedną z cech odróżniających podziałkę prostą od transwersalnej jest fakt, iż odcinka znajdującego się po lewej stronie zera nie nazywa się dokładnością podziałki. Po skonstruowaniu podziałki prostej wykreśla się dziesięć równoległych odcinków, znajdujących się w identycznych odległościach od siebie i będących tej samej długości, co pierwszy odcinek. Od punktów granicznych podstaw podziałki prowadzi się pionowe odcinki łączące podziałkę prostą i ostatni odcinek równoległy. Następnie dzieli się położony na lewo od zera fragment ostatniego odcinka na tyle samo części, co w podziałce prostej, i prowadzi skośne linie łączące punkty na obu odcinkach. Podziałka transwersalna zapewnia dziesięciokrotnie większą dokładność pomiaru niż podziałka prosta.

Podziałka transwersalna i sposób, w jaki można odczytać na niej odległość

Podziałka złożona jest stosowana bardzo rzadko, w mapach średnio- i małoskalowych, niekiedy zastępując skalę główną. Wykorzystuje się ją przy odwzorowaniach, w których zależność zniekształcenia odległości od szerokości geograficznej jest względnie prosta. Jest ona po prostu połączeniem kilku podziałek, skonstruowanych dla odległości na danych równoleżnikach.

DSC_0804

Podziałka złożona dla odwzorowania walcowego poprzecznego (Merkatora)